کالج البرز (دبیرستان البرز)

دبیرستان البرز با حیاط و باغی بزرگ شامل مجموعه‌ای از ساختمان‌های قدیمی و جدید است که تحت نظارت مدیریت دبیرستان بوده و کاربری‌های متفاوت از جمله دبیرستان، مجموعه آموزشی، ساختمان جنبی و بوفه در آن‌ها قرار دارند.

 این مجموعه آموزشی در نوع خود از لحاظ حوزه عملکرد وسیع و امکانات ساختمانی تعبیه شده، به منظور مدرسه از اولین نمونه‌ها به حساب می‌آید که داراری ارزش تاریخی فرهنگی بسزایی است.

موقعیت طبیعی

محوطه و ساختمان البرز در مرکز اداری و اقتصادی فعلی شهر تهران واقع شده است. شیب عمومی در محدوده مرکزی شهر تهران از شمال به جنوب است که این شیب در محل تقاطع خیابان انقلاب و حافظ به خوبی محسوس است.

موقعیت فعلی مجموعه

مجموعه فرهنگی – آموزشی دبیرستان البرز در میان محوطه بزرگی به وسعت تقریب 4940 مترمربع در محدوده شمال غربی تقاطع خیابان انقلاب واقع شده است. 

ضلع شمالی محوطه دبیرستان مجاور به فضاهای دانشگاه امیرکبیر بوده و نیمی از ضلع غربی پیوسته به بافت متراکم شهری منطقه 6 شهرداری، و نیمی دیگر همجوار با مرکز تربیت معلم دختران می‌باشد. یک زمین بزرگ ورزشی نیز داخل محوطه در سمت غرب قرار دارد. ضلع شرقی محوطه مجموعه مشرف به خیابان حافظ و قسمتی از دانشگاه امیرکبیر می‌باشد.

عناصر داخل مجموعه عبارتند از: ساختمان مرکزی دبیرستان، ساختمان علوم قدیم زمین فوتبال، ساختمان خدمات و سالن ورزشی در شمال محوطه، بوفه و سرویس‌های آبخوری در شمال محوطه.

کل مجموعه در ارتباط با یکی از مهمترین شریان‌های اصلی شهر واقع شده و سیمای کلی دبیرستان از خیابان حافظ با وجود حرکت سریع سواره از شمال به جنوب برای شهروندان قابل رویت است.

تاریخچه مجموعه

در سال 1297 هجری شمسی (1918 میلادی) خانم «هاری مور» به ایران آمده و در اراضی دبیرستان البرز یک ساختمان شبانه روزی به نام «تالار لینکلن» و یک درمانگاه احداث می‌کند که این ساختمان‌ها از لحاظ معماری واجد ارزش نبوده و بعدا تخریب می‌شوند.

در همین زمان در سال 1297 هجری شمسی در جنوب منزل دکتر جردن (که از اولین گردانندگان مجموعه آموزشی بوده است) اولین ساختمان رسمی مجموعه به نام ساختمان علوم معروف به «مکرمیک هال» و یک ساختمان دیگر جهت اسکان کارمندان ساخته می‌شود، که بعدا منزل دکتر جردن که کمی بالاتر از این محل بوده تخریب می‌گردد. ساختمان علوم قدیم همان ساختمان آموزشی ایثارگران واقع در 50 متری ضلع شرقی دبیرستان مرکزی البرز می‌باشد.

در سال 1303 هجری شمسی (1924 میلادی) فردی به نام «رولستن» از آمریکا به ایران می‌آید و مخارج ساختمان فعلی دبیرستان واقع در محوطه را پرداخت می‌کند که ساخت این بنا یک سال به طول می‌انجامد و بنای آن منسوب به مهندس مارکف روسی می‌باشد. بعد از تکمیل ساختمان جدید کلاس‌های متوسطه از محل سابق خود به این ساختمان منتقل می‌گردند.

مشخصات بنا

این مجموعه شامل تقسیمات زیر می‌باشد:

الف) ساختمان دبیرستان البرز مرکزی (عمارت رولستن ها)

ب) ساختمان آموزشی ایثارگران (عمارت آموزشگاه علوم)

ج) سایر متعلقات

ساختمان دبیرستان البرز مرکزی آجری و متوازن، به ارتفاع حدود دو طبقه و نیم کشیدگی و طول 82 متر دارد، که توسط دو بازوی شرقی و غربی به عمق 30 متر مهار گردیده، در میانه جنوبی محوطه بزرگ دبیرستان قرار گرفته است.

کل بنا دارای نماهای متقارن و تعریف شده‌ای است که علاوه بر تکرار ریتم پنجره‌ها در نمای شمالی و جنوبی، ورودی اصلی ساختمان با ایوانی بلند در نما و پیشانی جلو آمده در پلان، حجمی مشخص و تاکید شده دارد و محور تقارن کل بنا را شکل داده است، نماهای شرقی و غربی نیز کاملا یکسان بوده و با هفت دهانه نورگیر و ستون‌های آجری نما و کاشی کاری‌های بالای قوس پنجره‌ها تزئین شده است.

حجم کلی بنا ساده و به دور از پیچیدگی است، با این وجود طراح سعی کرده با شکستن ریتم یکنواخت فضاهای درونی جهت کاربری مدرسه، توسط هال مرکزی در وسط بنا و بازوهای پیش آمده و کشیده شده به سمت جنوب و همچنین گنجانیدن بیشتر کلاس‌ها در سمت جنوب، یک نوع درونگرایی و تنوع در فضاها را ایجاد نماید. اما نحوه قرارگیری کلاس‌ها در دو طرف راهرو از نشانه‌های معماری غربی ان زمان بوده و انتظام خشک و جدی فضاها را نشان می‌دهد.

به منظور تاکید بر عوامل ذکر شده، کل محوطه سازی شامل درختکاری و حوض بزرگ نیز در مقابل نمای اصلی و جنوبی ساختمان طرح گردیده‌اند.

نمای اصلی دبیرستان که در طول کشیدگی نسبتا زیادی دارد، در محل ورودی با 9 پله و اختلاف سطح 25/1 متر با کف ساختمان باعث به وجود آمدن پاگرد نسبتا وسیعی شده، که با قوس بزرگ ایوان و ترک‌های کاشی شده و لوح کاشی کاری بالای آن، ورودی را معرفی می‌کند و دو برج هم ارتفاع نما در دو طرف ایوان تاکید بارزی بر این ورودی دارد. در دو طرف ورودی به صورت متقارن 7 دهانه نورگیر دیده می‌شود که در همکف به صورت پنجره ساده و روی آن در طبقه اول پنجره با یک قوس به این قاب عمودی خاتمه می‌دهد.

انتهای چپ و راست ساختمان نیز با دو بازوی برج مانند خود و تکرار تزئینات سردر اصلی، محل ورودی به قسمت‌های انتهایی ساختمان می‌باشند. بعد از گذشتن از ورودی اصلی بنا، سرسرای دایره‌ای شکل زیبایی با سقف گنبدی بلند و چهار جفت ستون سنگی مدور، امکان دید به طبقه بالا و راهروها را میسر می‌سازد که نور این قسمت از کلاهک گنبد و شیشه‌های ورودی تامین می‌شود. ستون‌های سنگی سرسرای ورودی در همکف با سرستون گچی مقرنس کاری شده به پایان می‌رسد که همین طرح مقرنس در کتیبه دور تا دور ایوان طبقه اول نیز نقش بسته و همراه نرده‌های چوبی طراحی شده و طاق و قوس‌های دورتادور آن زیبایی خاصی یافته است. در طرف مقابل هال مرکزی حجم مخصوص پله‌های ارتباطی با زیرزمین و طبقه اول قرار گرفته که به صورت ماهرانه‌ای با استوانه مرکزی ساختمان ترکیب شده‌است. پلکان اصلی در پاگرد اول پنجره‌ای به حیاط شمالی داشته و بعد از چرخش از دو طرف به طبقه اول می‌رسد که در ابتدا به ایوان مدور سرسرای مرکزی رسیده و سپس وارد راهروی طرفین می‌گردد.

امتداد راهروها در زیرزمین، همکف و طبقه اول دقیقا منطبق بر هم قرار دارند و فقط در انتهای راهروی شرقی در طبقات همکف و اول به ترتیب فضاهای آمفی تئاتر و روی آن سالن امتحانات قرار دارند. قسمتی از ضلع شمالی راهروها به پنجره‌های نورگیر اختصاص یافته و بعد از آن‌ها تعدادی از کلاس‌ها در طرفین قرار گرفته‌اند. قسمت اعظم کلاس‌ها در سمت جنوبی راهروها به منظور استفاده بهینه از نور، ساخته شده و در طبقات عینا تکرار شده است، در انتهای راهروها دو پلکان فرعی نیز وجود دارد که برای رفتن به طبقات دیگر احتیاجی به پیمودن تمام طول راهروها نیست. سقف این راهروها در طبقه همکف با هلال خوابیده آجری با فواصل ترک‌ها به امتداد راهرو زیبایی خاصی بخشیده و فضا را دلنشین ساخته است.

داخل فضاهای کلاس‌های درس به دور از تزئینات خاص بوده و آرامش خاص را القا می‌نمایند.

ساختمان در مجاورت حیاط شمالی دارای نمایی ساده‌‍تر از نمای جنوبی و اصلی است که این حس با اندکی تغییر در سردر ورودی و حذف کردن برج‌های انتهایی دو سرف ساختمان به وجود آمده است. نمای مربوط به نورگیرهای راهروها کمی عقب‌تر از نمای کلی قرار دارد، ایوان ورودی در اندازه‌ای کوچکتر و دو برج طرفین آن نیز باریک‌تر و کوتاه‌تر از آنچه در نمای اصلی به کار رفته، وروردی شمالی و فرعی بنا را به هال مرکزی متصل می‌کند. در دو طرف این ورودی در ارتفاع طبقه اول عقب‌نشینی‌ای به چشم می‌خورد که منجر به به وجود آمدن دو ایوان کوچک شده و از خصوصیات نمای شمالی بنا به حساب می‌آید.

مصالح ساختمانی و اصول ساخت بنا

آنچه که مسلم است، بنای آجری دبیرستان البرز در زمان خود بسیار دقیق ساخته شده و هنوز بعد از گذشت سال‌ها، استحکام و پایداری خود را حفظ کرده است. حدود 90 درصد از مصالح به‌کاررفته در بنا از آجر می‌باشد و ازاره‌ای سنگی دورتادور بنا را دربرگرفته و کتیبه‌های کاشی کاری شده فیروزه‌ای رنگ در قسمت‌های خاص به زیبایی بنا افزوده است. ستون‌های سرسرای مرکزی بنا دارای بدنه سنگی هستند و کف فضاهای داخلی نیز سنگفرش شده است.

در پی‌ریزی ساختمان از سرب به جای ملات بین سنگ‌ها، (در قسمت انتهای شرقی و غربی پی و شمال و جنوب فضای میانی) استفاده شده و بنا به حجم و گستردگی  و سنگینی آن‌ها در قسمت‌های ذکر شده، راه‌حل به‌کاررفته جالب و منطقی می‌باشد.

طراح امکان استفاده از دهانه های باز تر برای ایجاد فضاهای گسترده تر را داده است. در چهار نمای اصلی ساختمان استفاده از آجر با کتیبه های کاشی در بالای قوس پنجره های بالای سردر ورودی و کتیبه ی لبه ی بام به همراه کنگره های ساده ی مستطیل شکل به ساختمان جلوه ای خاص بخشیده است. سازه و اسکلت بنا با ستون های آجری به صورت باربر، تیرهای چوبی و تاق ضربی بنا گشته و پوشش طبقه ی فوقانی ساختمان خرپای چوبی حلب کوب است.

نوع بهره‌برداری و خصوصیات بارز آن‌ها

ساختمان مرکزی دبیرستان، بنا به تاریخچه‌ای که ذکر شده از ابتدا جهت کاربری مدرسه طراحی شده و به دلیل داشتن فضاهای مناسب جهت این منظور هنوز به کار خود ادامه می‌دهد و تغییرات چندانی در آن به‌وجود نیامده است. در کل مجموعه، تعدادی فضا در نقاط مختلف  محوطه و باغ به دبیرستان افزوده شده که شامل کاربری‌های بوفه، سالن ورزشی، ساختمان علوم و ... است.

عوامل تزئین شده بنا و نوع آن‌ها

استفاده از کنگره‌های ساده مستطیل شکل در لبه برج‌های نما و دورتادور نمای ساختمان پیوستگی خاصی بین نما و خط آسمان ایجاد کرده و به‌کار بردن کتیبه‌ای از مقرنس در زیر لبه بام در تمام دور ساختمان کنگره‌ها را زیباتر ساخته است.

طراح امکان استفاده از دهانه های باز تر برای ایجاد فضاهای گسترده تر را داده است. در چهار نمای اصلی ساختمان استفاده از آجر با کتیبه های کاشی در بالای قوس پنجره های بالای سردر ورودی و کتیبه ی لبه ی بام به همراه کنگره های ساده ی مستطیل شکل به ساختمان جلوه ای خاص بخشیده است. سازه و اسکلت بنا با ستون های آجری به صورت باربر، تیرهای چوبی و تاق ضربی بنا گشته و پوشش طبقه ی فوقانی ساختمان خرپای چوبی حلب کوب است.

نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی

دبیرستان و ساختمان‌های وابسته به آن تحت مالکیت اداره آموزش و پرورش قرار دارند و به عنوان ساختمان‌های قدیمی و داراری ارزش از آن‌ها نگهداری شده و اقداماتی جهت مرمت بنا صورت گرفته است، اما تاکنون بنای دبیرستان البرز در ردیف آثار تاریخی به ثبت نرسیده است.

توضیح ضروری و اختصاصی بنا

ساختمان اصلی مدرسه که شرح آن داده شده، به هنگام احداث در زمینی خالی از ساختمان بنا شده و در آن زمان محل مدرسه، جزو حد شمالی شهر تهران به حساب می‌آمده و با توجه به تصویر قدیمی موجود و کشیدگی بنا در زیر خط افقی کوهستان‌های شمال تهران می‌توان به دلایل انتخاب نام البرز برای مدرسه پی برد.

این نکته نیز قابل توجه است که این بنا و تاسیسات مربوط به آن، به هنگام ساخت و انتخاب محل آن، یکی از عوامل شهری در تحولات شهرسازی شهر تهران محسوب شده است.

تاریخ ساخت این ساختمان به شرح زیر است: 

10 مه 1924 میلادی شروع و سپتامبر 1925 میلادی اتمام

20 اردیبهشت 1303 شمسی شروع و شهریور 1304 اتمام