بازسازی آرامگاه فردوسی

چنان که مشهور است، پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن فردوسی به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه شرقی رزان به خاک سپردند. خاک جای او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته می شد. خبری نه چندان موثق ساختن اولین بنا بر گور ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت داده، که ذکر او در دیباچه شاهنامه آمده است.

صد سال پس از مرگ فردوسی در ۵۱۰ ه.ق. نظامی عروضی گور شاعر حماسه سرای ایران را در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرده و ششصد سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک به تیشه تعصب آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نایل آمد. بعدها در ۱۳۰۲ ه ق که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب دوست گورجای فردوسی به قرائن و آثار و علائمی، در باغی درون توس تعیین گردید و بنایی آجری بر آن ساخته شد.

بعد از جنگ جهانی اول که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته ای بر سر خاک او مطرح گردید. ملک الشعرا بهار که توس را زیارت کرده و تنها سکویی بی سقف و دیوار به جای بنای آصف الدوله یافته بود، در ۱۲۹۹ در هفته نامه نوبهار خود مقاله ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت. پس از تأسیس انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱، به همت محمدعلی فروغی رئیس انجمن کوشش هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نیت این بود که آرامگاه شاعر بزرگ ملی به هزینه مردم و نه از بودجه دولت ساخته شود، در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه ای از مردم خواستند که اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت نمایند. تا در اردیبهشت سال ۱۳۰۵ کیخسرو شاهرخ که نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود، ماموریت یافت به همراه گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق خاکسپاری فردوسی از تهران به شهر توس سفر کنند. پس از جستجو در باغ حاج میرزا علی قائم مقام نایب التولیه، تختگاهی یافتند که طولش شش متر و عرضش پنج متر بود و آن همان مدفن فردوسی بود.

 آندره گدار رئیس اداره باستان شناسی، مقبره را به شکل اهرام مصر طراحی کرده بود و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود ولی با مخالفت ذکاءالملک فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره ای به سبک ایرانی هخامنشی ساخته شود. طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد. اشعار کتیبه ها به خط استاد عمادالکتاب نوشته شده و سپس بر سنگ های نما انتقال داده شده. ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۱۱ آغاز و در مدت ۱۸ ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ آماده شد. برای تأمین کسری هزینه ۱۶۰ هزار برگ بلیت بخت آزمایی ده ریالی چاپ و از طریق شعبه های بانک ملی ایران توزیع شده بود.

مساحت ساختمان ۹۴۵ متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک کردند. اما از آنجا که در طراحی بنا محاسبات فنی دقیق لازم به عمل نیامده بود، به ویژه به سبب عدم محاسبه مقاومت خاک و مصالح پی، ساختمان آرامگاه از همان سال های نخست شروع به جذب رطوبت و نشست کرد. تعمیرات و مراقبت های سی ساله هم کارگر نیفتاد، و ناچار لزوم تجدید بنای آرامگاه مطرح شد. به دستور انجمن آثار ملی در سال ۱۳۴۳ بازسازی بنا با نظارت مهندس هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۷ به انجام رسید.

بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه بنای فعلی بود، اما داخل آن کوچکتر و کم عمق تر و دارای دو ورودی کم عرض شرقی و غربی بود. بنای کنونی، که سعی شده در ظاهر کاملا شبیه بنای پیشین باشد دارای نهصد متر مربع سطح زیربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و کاشی است. بخش فوقانی بنا، که در اجرای اولیه توپر بود این بار میان تهی ساخته شد. سقف داخلی آن هم با کاشی کاری معرق و متأثر از عناصر تزیینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد. دیوارهای آن هم تماما با سنگهایی از منطقه توس نماسازی شد. هیئت کلی بنا آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می کند.

اینک باغ آرامگاه که حدود شش هکتار مساحت، و یک موزه و کتابخانه دارد، سالانه بیش از یک میلیون زائر و شیفته فردوسی را می پذیرد. موزه در گذشته، چایخانه سنتی و مکانی برای استراحت بازدیدکنندگان بود ولی بعدها در سال ۱۳۶۱ با کشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و همچنین اهدای اشیای تاریخی توسط افراد مختلف به موزه مبدل گشت. با این همه فضلای اهل ادب ایران این مجموعه را در خور شان رفیع فردوسی نمیدانند و در صدد توسعه و آبادی آنند. آرامگاه که به شکل بناهای پرسپولیس و مقبره کورش در پاسارگاد ساخته شده است از سه قسمت تشکیل شده است که اولین بخش آن، میانی ترین بخش است و از سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد ۱ × ۱/۵ متر و حدود ۰٫۵ متر ارتفاع تشکیل شده است و در مرکز در سکوی مرمری قرار گرفته است. بخش دوم شامل تالاری مربع شکل است که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشی تزئین گشته است و چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهار گوشه این تالار موجود است و تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی ایجاد گشته است که ویژگی های پرسپولیس را بیشتر به یاد می آورد و سومین بخش محوطه پلکانی پوشیده از سنگ مرمر است که اتاق روی آن قرار گرفته است و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک شده است که حسین حجار باشی زنجانی سنگتراشی سنگ های بنا و قبر را انجام داده است و سنگ نوشته های آرامگاه که به خط نستعلیق و از اشعار فردوسی می باشد از آثار طاهرزاده است.

هوشنگ سیحون خود در مورد آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی در دفتر یادداشت های خود چنین نوشته است:

این آرامگاه در طوس واقع است. و در زمان رضا شاه در ۱۳۱۳ به همت انجمن آثار ملی ساخته شد. متاسفانه چون در آن موقع آزمایش خاک و اندازه گیری مقاومت زمین مرسوم نبود و بناهم بسیار سنگین ساخته شده بود، طی سال ها از یک طرف نشست بنا و از طرف دیگر نفوذ آب برف و باران باعث خرابی و شکست برداشتن قسمت های زیادی از بنا شده بود و روز به روز هم بدتر می شد. در اوایل دهه چهل انجمن آثار ملی تصمیم به خرابی و برچیدن بنا و بازسازی مجدد آن گرفت که طبق نامه ای بنده مسئول این کار شدم. یکی از مشکل ترین کارهایی بود که باید انجام می گرفت. نقشه برداری دقیق و عکس برداری، شماره گذاری سنگ ها که باید برچیده و با دقت در بازسازی سر جای خود نصب و کار گذاشته می شدند.

تالار آرامگاه در سطح تراس ورودی بسیار کوچک و محقر ساخته شده بود که ابدا تناسبی با شخصیت و مقام فردوسی نداشت. ساختمان در بازسازی باید در نما و حجم خارجی به همان اندازه و شکل قبلی به طور جدی سبکتر ساخته میشد، آزمایش خاک و اندازه گیری مقاومت آن طوری بود که باید پی بنا به صورت سرتاسری یعنی رادیه ژنرال با بتن مسلح انجام می گرفت. در اینجا طرحی بنظرم رسید که چون باید زیر بنا را برای پی سرتاسری خالی کنیم پس یکباره زیر تراس های اطراف بنا هم خالی شود. که در نتیجه بتوانیم خود محل آرامگاه را با وسعت خیلی زیادتر در یک طبقه پایین تر به شکل مربعی به ابعاد ۳۰ متر در ۳۰ متر انجام دهیم. در این صورت فضایی قابل قبول از نظر مقام فردوسی بدست می آید. بنابراین دیوارهای چهار طرف بنا که در بالا بطور محسوس نازک و سبک تر شده بودند در زیر روی ستونهای بتن مسلح با پوشش مرمر قرار میگرفتند، که در وسط سنگ مزار قبلی آرامگاه و در زیر آن استخوان های فردوسی قرار بگیرد و دور آن تا انتهای زیر تراس ها فضای مفصلی در اطراف آرامگاه برای بازدید کنندگان به وجود بیاید. به طوری که بتوانیم روی دیوارها نقوش برجسته ای از داستان های شاهنامه نصب کنیم، یک شبکه سنگی با قطعات مصور فضای محل آرامگاه را از فضای گردشی دور آن جدا می کند ولی مانع دسترسی بازدید کنندگان از سنگ مزار نخواهد بود این مجموعه و ترکیب دور ستون ها، شبکه دور مزار، دیوارها، یا نقوش برجسته شاهنامه، چراغ های مثلثی شکل که به جای شیشه سنگ مرمر شفاف نور پرتوی می کند تماما با نظم خاصی انجام شده اند که یادآور شعر خود فردوسی است:

متذکر میشوم که بر خلاف تالار قدیمی مزار که هم کوچک و کم اهمیت بود و هم ارتفاع طاق خیلی کم و کوتاه بود در طرح جدید از کف تالار آرامگاه تا بلند ترین سطح بنا باز شد. دیوارها از طبقه دوم به بالا از کاشی کاری مرغوب با نقش تقریبا نزدیک به زمان های فردوسی پوشیده شد که تمام مجموعه اشاره به همین شعر نظم و کاخ بلند است. هم زمان با پیشرفت ساختمان بر اساس اقدامات انجمن آثار ملی باغ آرامگاه فردوسی از هر طرف پنجاه متر توسعه یافته و از طرف جنوب تا پل کشف رود که معبر ورودی باغ فردوس بود گسترش یافت. به این ترتیب برای انجمن امکان ایجاد تاسیسات دیگری در باغ فراهم شد. چون طوس در آن موقع در حدود ۳۰ کیلومتر از مشهد دور بود برای رفاه بازدید کنندگان یک رستوران و یک استراحت گاه خانوادگی برای خانوارهایی که با وسائل استراحت و خوراک به محل میرفتند باید ساخته میشد. کتابخانه و موزه و یک مهمانسرای کوچک برای مسافران و همچنین خانه سازی برای مسئولین آرامگاه با تمام تاسیسات مورد نظر بود. که برای همه آن ها در محل های مناسب در خود باغ فردوسی بناهای لازم ساخته شد. رستوران و استراحت گاه هر دو مقابل هم و در دو طرف باغ یک پارچه با بتون لخت ساخته شدند. و هر دو از دید معماری از بهترین کارهای من هستند. مخصوصا بنای استراحت گاه که خاطره معماری کویری را تداعی میکند. کتابخانه و موزه به نوبه خود با مشخصات مخصوص بخود ساخته شد که از نوآوری های خاصی برخوردار بود. در تمام محوطه طرح باغ سازی بر مبنای سنتی ایران عملی شد و مجسمه فردوسی ساخت مرحوم ابوالحسن صدیقی با مرمر یک پارچه در محل مناسب قرار گرفت.

«پی افکندم از نظم کاخی بلند که از باد و باران نیابد گزند»