آرامگاه عمر خیام

آرامگاه عمر خیام، گیراترین جای گردشگری نیشابور و نمونه برجسته معماری نوین ایرانی است که طراح آن هوشنگ سیحون بود و آن را در ۶ شهریور ۱۳۴۱ پایان داد. طرحش برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشه های عمر خیام است که بر هر سه «دریاضی دان» «اخترشناس» و «شاعر» بودن خیام استوار است و سازه های پیرامون آرامگاه، به پیشه پدری خیام (خیمه دوزی) رویکرد دارد؛ ۲۲ متر بلندا دارد. در  پیکربندی اش بتنی با هسته فلزی است؛ در باغی در حومه شهر نیشابور جای دارد که آرامگاه و مسجد محمد محروق نیز در آن برپاست که به عنوان یک امامزاده نزد مسلمانان شیعه گرامی داشته می شود.

این آرامگاه در یک باغ کهن جای دارد و مجموعهای از کتابخانه، موزه و مهمانخانه را دار است. تندیسی از خیام در درآمد باغ نصب شده است. مساحت باغ خیام بیست هزار متر مربع و طول گوربنا ۱۸ متر است که پیراموش درختان کاج اند. این گوربنا آمیزه ای از هنر معماری مدرن و کهن ایرانی است که طراحش هوشنگ سیحون بود.

در کتیبه های لوزی و کاشی کاری شده آرامگاه، بیست رباعی از خیام به خط تعلیق به خط مرتضی عبدالرسولی در ۱۳۳۹ ه .ش. نگاشته است. که تحت نظارت طراح و معمار بنا، مهندس سیحون انجام شده و نمونه ای منحصر به فرد از کاربرد خط تعلیق در کتیبه نگاری بناها به شمار می رود. خط تعلیق هر چند امروزه فراموش شده اما نخستین خط ایرانی است و در روزگار خیام در میان کاتبان کاربرد فراوانی داشت.

 این بنا ۱۰ پایه دارد که ۱۰، اولین عدد دورقمی ریاضی و پایه اصلی اعداد است. از هر پایه دو تیغه مورب به صورت مارپیچ به سمت بالا می رود تا یکدیگر را ببرند و سقف بنا را بسازند و از سوی دیگر فرود آیند که این خود یکی از شکل های پیچیده ریاضی است.

این شکل هندسی و عدد ۱۰ هر دو نماد دانش ریاضی خیام است.

برخورد تیغه ها با همدیگر، فضاهایی پر و خالی و به ویژه در بالا، ستاره هایی درهم را می سازند که از میانشان، آسمان آبی نیشابور پیدا است و کم کم نزدیک سر گنبد، ستاره ها کوچکتر می شوند و در آخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می کند. این ستاره ها و نقش آسمان، اشاره به شخصیت نجومی خیام دارند. برخورد تیغه ها با همدیگر، ده لوزی بزرگ می سازند که با کاشی کاری هایی به خط نستعلیق شکسته و به روش خطاطان بزرگی مثل میرعماد، به شکل انتزاعی و مدرن از رباعیات خیام پر شده اند. رباعیات را جلال همایی برگزید و زیبانویسی هاا به دست مرتضی عبدالرسولی انجام شد. در تاریخ معماری ایران این نخستین بناست که خط شکسته نستعلیق در آن به کار می رفت. از درون نیز همین لوزی ها پر از شعر با نقش گل و برگ و پیچک، با کاشی معرق تزیین شدند که همگی به شاعری خیام اشاره دارند.

هوشنگ سیحون خود در مورد آرامگاه حکیم عمر خیام در دفتر یادداشت های خود چنین نوشته است:

گفته خیام در چهار مقاله نظامی عروضی: :«گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشانی می کند»

پس خود خیام تکلیف را روشن کرده و خواسته است که گورش در محل بسته نباشد یعنی اگر بقعه ای ساخته می شود باید از همه طرف باز باشد که فصل بهار برگ گل روی آن بریزد. برای انتخاب محل بنای یادبود به نظرم رسید که یک محور عرضی عمود بر محور طولی به وجود بیاورم و قطعا بهترین انتخاب همین است که منتهی به اختلاف سطح سه متری می گردد. این محل از چند جهت جالب است. اول اینکه چون چسبیده به امامزاده بنائی نمی شود ساخت از آنجا تغییر محل داده میشود. دیگر اینکه باغ درختان میوه و مخصوصا زردآلو که در اختلاف سطح سه متری قرار دارد مشرف به بنا خواهد بود و آرزوی خیام از نظر برگ گل روی مزارش در فصل بهار انجام شدنی است حال باید در یک مجموعه مدرن ایرانی سه شخصیت مهم علمی هنری خیام گنجیده شود و از طریق نمادهای شکلی و عددی این سه شخصیت به نمایش گذاشته شود. الهام از بعضی نقوش در بناهای قدیمی و تاریخی ایران به راحتی میسر است. چنانکه در مسجد جامع اصفهان و مسجد جدید اردستان این نقوش ملاحظه می شود. فقط باید با دقت و بررسی این نمونه ها و نظایر آنها در عالم حجم به خلاقیتی رسید که در عین زیبائی رموز شخصیت سه گانه خیام را شامل باشد: ریاضی، ستاره شناسی و شاعری.

 قبل از هر چیز از نظر نماد عددی فکر کردم بنا دارای ده پایه باشد. زیرا ده عددی است که در علم ریاضی و ارقام تقریبا بیشترین کاربرد را دارد و می تواند با دانش ریاضی خیام وابستگی داشته باشد. از هر کدام از این ده پایه دو تیغه به صورت مورب به طرف بالا حرکت داده می شود تا به رأس گنبد برسد و از طرف مقابل به همین شکل سرازیر شود، در اینجا زاویه تیغه ها نسبت به هم باید طوری انتخاب می شد که در اولین برخورد و بعد از آن لوزی متناسب و زیبائی بوجود آورد و در امتداد تا راس گنبد اشکال دیگری پدیدار شود که با روحیه و سنت هنری ایرانی نزدیکی داشته باشد و با ایجاد فضاهای باز و بسته شکل عمومی بنا به نمایش گذاشته شود. رسم هندسی تیغه ها از شروع حرکت تا برگشت باید طوری باشد که خطوط افقی رسم شده روی آنها با محور عمودی بنا برخورد داشته باشد، که خود یک مسئله ریاضی است و با عدد ده برای پایه ها ارتباطی با نماد ریاضی دانی خیام دارد. دید از پایین به سقف بنا که از برخورد تیغه ها بوجود می آید با فضاهای باز و بسته آن یک ستاره ده پر را میسازد که از لابلای این پره ها آسمان نیشابور خودنمایی میکند و این هم نماد ستاره شناسی خیام است. و اما به روی لوزی های ده گانه به نظرم آمد رباعیات خیام را با خط تعلیق بصورت سیاه مشق درهم که جنبه انتزاعی داشته باشد با کاشی کاری معرق انجام دهیم و این اولین باری است که خط تعلیق در تزئینات یک بنا وارد میشود. و این هم میتواند نمایش نماد شاعری خیام باشد. سن مزار یکپارچه از سنگ خارای مشهد پنج ضلعی به شکل الماس تراش و اشکال هندسی مثلثی ساخته و پرداخته شده که ارتباطی با افکار ریاضی و هندسی خیام دارد. باغچه بندی از ورودی تا بنای خیام طوری طراحی شده که محور عرضی را بخوبی مشخص می کند.