ساختمان آرامگاه ابوعلی سینا

مقبره «ابن سینا» در دره «مراد بیک» در ضلع غربی خیابان بوعلی همدان یعنی خیابانی که از مرکز شهر رو به جنوب و کمی مایل به غرب امتداد دارد واقع است و در کنار آن قبر ابوسعید «دخدوک» قرار گرفته است. ابوسعید، از دوستان این سینا بوده که بوعلی بعد از غائله شورش سپاهیان «شمس الدوله دیلمی»، مدت چهل روز در خانه وی پنهان بوده است. محل کنونی آرامگاه «ابن سینا» و «ابوسعید»، در همان زمینی قرار دارد که روزگاری منزل «ابوسعید» و مدتی نیز مخیفگاه شیخ ما بوده است. این محل در آن روزگار، کنار شهر و پشت باروی جنوبی همدان بوده و تا اواخر قرن سیزدهم هجری چهارطاق کوچکی بر روی قبر آن دو قرار داشته است و چون چهار طاق مذکور به تدریج بر اثر فرسودگی رو به ویرانی میرفته است، یکی از شاهزاده خانم های دانشدوست قاجار به نام «نگار خانم» دختر «شاهزاده عباس میرزا» ولیعهد «فتحعلیشاه» درصدد تجدید بنا و تعمیر آن برآمده است. به دستور این شاهزاده خانم، به جای چهارطاق قدیم، گنبدی از آجر ساختند و دو سنگ، یکی روی قبر «ابن سینا» و دیگری روی قیر «ابوسعید دخدوک» نهادند. پس از درست شدن آرامگاه با شکوه جدید، سنگ قبرهای مذکور را در سرسرای آرامگاه قرار داده اند.

نظر اعضاء انجمن آثار ملی ایران در مورد بنای جدید آرامگاه بوعلی بر آن بود که اصول معماری قدیم و جدید هر دو رعایت شود. با توجه بدین نکته، در خرداد ماه سال ۱۳۲۴ ه.ش. طرح نقشه ی آن بین مهندسان و فارغ التحصیلان رشته معماری به مسابقه گذارده شد. از بین طرحهای متعددی که به انجمن رسید طرح پیشنهادی آقای مهندس «هوشنگ سیحون» که با نظر آقایان «آندره گدار» مدیر کل فنی موزه ی باستانشناسی و مهندس «محسن فروغی» تهیه شده بود، مورد قبول قرار گرفت و به عنوان جایزه، اجراء ساختمان بر عهده او واگذار گردید. طرح مزبور با توجه به سبک معماری قرنی که حکیم در آن میزیسته از روی یکی از قدیمترین و عظیمترین بناهای آن عصر یعنی «گنبد قابوس»، که از شاهکارهای معماری به شمار میرود اقتباس گردیده است. «گنبد قابوس» به موجب کتیبه ی موجود بر روی بنا، به سال ۳۷۵ شمسی برابر با ۳۹۷ قمری بنا شده است و بدان جهت بنای آرامگاهی برای «ابن سینا» بدان سبک و شیوه از هر جهت مناسب می نموده است. جالب آنجاست که گنبد قابوس در قرن پنجم بنا شده است یعنی زمانی که قسمتی از دوران زندگانی «ابن سینا» در آن سپری شده است در نیمه سال ۱۳۲۶ ه. ش. انجمن آثار ملی، تصمیم به اجرای طرح ساختمان آرامگاه گرفت، در آن هنگام مهندس «سیحون» برای تکمیل مطالعات خود در پاریس به سر میبرد. پس از آگاهی از تصمیم انجمن در خرداد ماه ۱۳۲۷ خورشیدی، طرحهای اجرایی آرامگاه را به عنوان پایان نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس تقدیم کرد و سپس در تیر ماه همان سال، آنها را برای اجرا به انجمن ارسال داشت. در اوایل سال ۱۳۲۸ بین انجمن آثار ملی ایران و شرکت ساختمانهای کشور (شرکت نسبی مهندس ابتهاج و شرکاء) قرارداد قطعی ساختمان بسته شد و در خرداد ماه همان سال، کار بنای ساختمان آرامگاه آغاز گردید. پس از تخریب مقبره ی قدیم و گشودن قبر «ابوعلی سینا» و «ابوسعید»، جمجمه و قسمتی از استخوان های ابوعلی و قسمتی از استخوانهای ابوسعید که باقی مانده بود با حضور افراد معتمد و موثق، پس از تهیه صورتجلسه، در جعبه های مخصوص نهاده و مهر و موم شد تا پس از آماده شدن آرامگاه جدید، مجددا دفن گردد. طراح بناء طرح خود را به نحوی پیش بینی کرده بود که هم یادآور یکی از مقابر عصر زندگی «ابن سینا» و هم نشانه ای از تکامل فن معماری جدید باشد، این است که معمار بنا در قسمت زیرین، روحیه ی بناهای مصر، ایران و یونان قدیم را با تمام عظمت و جلال آنها نشان میدهد و در قسمت زبرین، روش معماری مقبره ی «قابوس» رعایت شده است. بدین ترتیب، طراح ساختمان نشان داده است که «ابن سینا» یک فیلسوف و متفکر بزرگ اسلامی است که بنای افکارش بر علوم و اطلاعاتی که از ملل قدیمه رسیده، قرار دارد. سنگهای خشنی که با ابعاد نسبتا بزرگ در قسمتهای زیرین بنا به کار رفته، روحیه ی استحکام و قدرت را ظاهر می سازد و ظرافت آمیخته با عظمتی که در برج و پایه های آن دیده می شود، تفاوت آنها را با سنگ های خشن نشان میدهد.

باغچه ها و چشمه هایی که در حیاط ورودی ساختمان کارسازی شده، نمونه ی کوچکی از باغ های معلق «بابل» همراه با طراوتی مشرق زمینانه است. زمین محوطه و زیر بنای آرامگاه جمعا سه هزار و نود متر مربع بوده است. که اکنون به هفت هزار افزایش یافته است.

ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۳۰ به پایان رسید و در بهمن ماه همان سال به نمایندگان انجمن آثار ملی تحویل گردید. در روز پنجشنبه یازدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۱ ه. ش. با حضور آقایان جهانسوز فرماندار همدان، ابطحی رئیس فرهنگ، ایزدیار بازرس فنی، رئیس شهربانی نماینده انجمن آثار ملی و برخی از روحانیان پس از معاینه و بازدید، لاک و مهر جعبه های محتوی استخوانهای «ابوعلی» و «ابوسعید دخدوک» استخوانها با دقت کامل و رعایت موازین شرع و آداب و رسوم معمول، کفن و دفن گردید، قبر «ابوعلی سینا» در سمت راست مدخل آرامگاه و در سمت چپ او، قبر «ابوسعید دخدوک» قرار گرفته است. در حیاط شرقی آرامگاه، روبروی در ورودی، در مقابل خیابان «بوعلی». قبر شاعر ملی ایران «ابو القاسم عارف قزوینی» قرار داد و بر روی سکویی مربع که هر ضلع آن حدود یک متر است سنگ مرمری است.

هوشنگ سیحون خود در مورد آرامگاه شیخ الرئیس بوعلی سینا در دفتر یادداشت های خود چنین نوشته است:

در زمین آرامگاه در خیابان بوعلی و جنب شهرداری همدان بقعه کوچکی بی اهمیت در یک گوشه قرار داشت که دو سنگ قبر در آن به چشم می خورد. یکی مربوط به بوعلی و دیگری مربوط به ابوسعید دخدوک دوست بوعلی بود. خود بقعه در زمان قاجاریه ساخته شده بود. که در موقع شروع بنای جدید خراب شد. و استخوان های بوعلی و دخدوک در صندوقی حفظ شدند تا در بنای جدید دوباره دفن شوند. در خرداد ۱۳۲۴ از طرف انجمن آثار ملی برای طرح آرامگاه بوعلی ترتیب مسابقه داده شد، که برنده خود مسئول طرح و نظارت باشد، و من برنده بودم. که بعدا در خرداد ۱۳۲۸ در شروع ساختمان بر اساس طرح های اجرایی و محاسبات فنی عهده دار نظارت شدم. این اولین بنای یادبود و آرامگاه است که باید بسازم. همانطور که در مقدمه ذکر شد از نمادهای شکلی از طریق عوامل معماری و نیز نمادهای عددی باید استفاده می کردم. از نظر عوامل معماری و نمادهای شکلی: نمای کلی بنا از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت زیرین شامل آرامگاه، کتابخانه و تالار اجتماعات، بر مبنای معماری قدیمی جهانی مدرن شده و امروزی. و قسمت بالا شامل برج یادبود بوعلی، بر مبنای معماری برج گنبد قابوس مدرن شده. (برج گنبد قابوس تقریبا در زمان خود بو علی ساخته شده.) 

در اینجا از نظر شکلی از یک طرف نفوذ دانش بوعلی در اروپا تداعی می شد و از طرف دیگر چون در زمان های قدیم گفته می شد فلسفه ایران بر پایه فلسفه یونان بنا شده، این ترکیب به مناسبت فیلسوف بودن بوعلی نمادی گویاست. از جهتی دیگر در عالم ابعاد طول ایوان ده ستونی در قسمت ورودی بنا عینا به اندازه ارتفاع بنا از کف زمین تا نوک برج یادبود است، که به این طریق این دو عامل در یک مربع جا گرفته اند. و مربع از دید لئوناردو داوینچی در بر گیرنده یک انسان کامل با دستهای باز است. که نماد خود بوعلی است. یعنی انسان والا.

 از نظر نماد عددی برج یادبود بوعلی دوازده پایه دارد، که چون بوعلی بنام دانشمند دوازده دانشی معروف است. عدد ۱۲ این مناسبت را می رساند. و نیز ایوان ورودی با ده ستون، اگر هر ستون نماد یک قرن باشد تاریخ بزرگداشت بوعلی را تداعی می کند.

این بنا اولین بنایی است در ایران که با بتن لخت و چکشی انجام شده است. از جمله برج یادبود از تالار آرامگاه تا بالا. قسمتی از سقف ها و غیره. باید گفت ظرافت برج و پایه های آن در مقابل دیوارها و قسمت های سنگی با تراش آزاد و خشن کنتراست مطبوعی ایجاد کرده است. نمای اصلی کلا با طرح راهنمای تناسبات طلایی بر اساس مربع ترسیمی ایران و برج انجام شده که در نتیجه خطوط عمودی و انتهایی بنا را بدست می دهد. و اصولا مربع چه در نقشه و چه در نما و جزئیات به دفعات به کار رفته است. از آن جمله طرح سنگ مزار و نقشه تالار آرامگاه صندوقچه فلزی کف برج در بالا، جزئیات درها و پنجره ها، حوض و باغچه بندی و غیره در نماهای دیگر (نمای عقبی و نماهای جانبی) فقط سکو با پایه عظیم زیرین و برج یادبود خودنمایی می کند و سادگی و زیبایی خود را به نمایش می گذارد. باغ و باغچه و جریان آب و محوطه سازی روی اصول باغ ایرانی با حوض و فواره و جوی در سمت پایین، و گلکاری سنتی در سطح بالا مشرف به آرامگاه به کار رفته است.