روند دگرگونی‌های کالبدی مدارس ایران: از دورۀ سلجوقی تا دورۀ قاجار (از قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری)

با ایجاد مراکز آموزشی نظامیه توسط نظام الملک در دوره سلجوقی، فضاهای آموزشی در ایران، هویت رسمی «مدرسه» را به خود گرفتند؛ و مدارس اجزایی نظیر حجره و ایوان و میانسرا و... پیدا کردند و بعبارتی دارای الگوی خاصی شدند. اما در دوره‌های تاریخی بعدی با پیشرفت تکنیک‌های معماری و همچنین با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن دوره، دگرگونی‌هایی در کالبد اجزاء مدارس ایران رخ داد. این نوشتار با این فرضیه که کالبد مدارس ایرانی از ابتدای پیدایش مدارس رسمی در دورۀ سلجوقی تا دورۀ قاجار، سیری تکاملی داشته است؛ در جستجوی یافتن ویژگی‌های کالبدی مدارس ایرانی در هر دوره تاریخی و نیز روند دگرگونی‌های آنها از طریق بررسی نمونه‌ها می‌باشد. روش تحقیق بصورت توصیفی، تحلیلی و مورد‌پژوهی می‌باشد. بدین صورت که داده‌ها با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و در برخی موارد بصورت میدانی جمع‌آوری گردید. داده‌ها ابتدا با روش توصیفی ارائه و سپس با روش تحلیلی و تطبیقی ارزیابی شدند. یافته‌های پژوهش، نشان می‌دهد که مدارس در هر دورۀ تاریخی، خصوصیات کالبدی ویژه‌ای پیدا کردند و تحولاتی جهت تأمین فضای اقامتی، آموزشی و نیایشی مطلوب‌تر داشته‌اند. چنانچه، حجره‌ها ابتدا تک‌بخشی و مستقیم با میانسرا در ارتباط بوده‌اند؛ سپس دارای ایوانچه و پستو شدند. ایوان‌ها نیز در ابتدا کارکرد آموزشی داشته‌اند؛ و برخی از آنها هم کارکرد نیایشی داشته‌اند. اما برای سهولت در امر آموزش و ایجاد فضای بزرگتر برای پذیرش طلاب بیشتر، به مرور زمان، ایوان‌ها از لحاظ فضایی گشوده‌تر و سبک‌تر شدند. همچنین ایوان‌هایی که کارکرد نیایشی داشتند؛ جای خود را به گنبد‌خانه و شبستان نیایشی در مدارس دادند؛ تا جایی که اهمیت فضای نیایشی در دوره قاجار به حدی رسید، که برخی مدارس، حالت مسجد-مدرسه به خود گرفتند. با وسعت یافتن مدارس، نحوۀ ورود به مدارس نیز دچار تغییراتی شد. بطور کلی نتایج این پژوهش، فرضیه اولیه را -مبنی بر اینکه کالبد مدارس از دورۀ سلجوقی تا دورۀ قاجاری، از لحاظ ویژگی‌های اجزای اصلی مدارس و نحوۀ آرایش فضایی آنها، روندی تکاملی داشته‌اند- تأیید می‌کند.

Educational spaces in Iran took the formal identity of "schools" after "Nezamieh" education centers were introduced by Nezam-olmolk during the Seljukid period. Some structural elements such as cells, porches and courtyards, etc. were included in school buildings and a new kind of structural pattern emerged within them. However, enhancements of architectural techniques in the following historical periods as well as cultural, social and political facts and conditions did lead to some types of changes within the physical structure of school building elements in Iran.
The present paper assumes that physical structure of Iranian school buildings has experienced a line of evolution and enhancement from Seljukid era into Ghajar period. The present paper is aimed to explore the characteristics of architectural structure within Iranian Schools at each historical period as well as the trend of changes in those structures. The present paper uses a descriptive, analytical and case study methodology to collect and analyze the data. The data were first collected using library sources and through field studies in some cases. The data were initially presented using a descriptive method and then they were evaluated through an analytical and adaptive method. Study results show that school buildings in each historical period have evolved with certain physical structures while various changes have been applied in order to guarantee that residence place, education space and religious elements of the building are provided more desirably. As some reference, the cells were initially consisted of a single space and were in immediate contact with courtyards. Then they evolved into a multi-partition space which included small size porches and larders. Also porches were initially used as educational spaces and in some cases functioned as religious spaces. However, as the time passed, the porches transformed into wider and lighter spaces as they were needed to facilitate the education through larger rooms for more students. Meanwhile, the porches which were essentially places for worship, were replaced by vaults and naves as worship places within the school buildings. So the significance of worship spaces goes to such a height in Ghajar period that school buildings transformed into a mosque-school identity. As the schools were expanded, the process of admission and entrance to the schools was changed in some ways. In general, the results of the study proved the hypotheses stating that physical structures of school buildings have evolved from Seljukid period into Ghajar period in sense of characteristics of main building elements and the space configuration and patterns.